PHƯƠNG PHÁP CAN THIỆP/TRỊ LIỆU TRẺ TỰ KỶ

PHƯƠNG PHÁP CAN THIỆP/TRỊ LIỆU TRẺ TỰ KỶ

Tự kỷ được phát hiện vào những năm 1940 – 1943 ở các nước Phương Tây, nguyên nhân của tự kỷ vẫn đang được các nhà nghiên cứu tìm kiếm, cũng chưa tìm thấy một loại thuốc đặc trị nào. Mọi nỗ lực của nhân loại hiện chỉ dựa trên mức độ của tự kỷ để xây dựng những phương pháp can thiệp hỗ trợ trẻ. Có một lời khuyên được đưa ra, đó là “Không có một phương pháp can thiệp nào là vạn năng và không nên thần thánh hóa duy nhất phương pháp nào, tất cả các phương pháp đều có ưu và nhược điểm riêng biệt. Tùy mức độ nặng-nhẹ của trẻ mà sử dụng phương pháp thích hợp, có khi cũng cần kết hợp nhiều phương pháp can thiệp trị liệu cùng một lúc để có thể đem lại kết quả tối ưu nhất ”.

PHƯƠNG PHÁP CAN THIỆP HÀNH VI ABA  (Applied Behavior Analysis)

Phân tích hành vi ứng dụng (ABA) là một loại trị liệu tập trung vào việc cải thiện các hành vi cụ thể, như kỹ năng xã hội, giao tiếp, đọc và học thuật cũng như các kỹ năng học tập thích ứng, như khéo léo vận động, vệ sinh cá nhân, .... ABA có hiệu quả đối với trẻ em và người lớn bị rối loạn tâm lý ở nhiều môi trường khác nhau, bao gồm trường học, nơi làm việc, nhà ở và phòng khám. Nó cũng đã được chứng minh rằng ABA nhất quán có thể cải thiện đáng kể các hành vi và kỹ năng.

Vào cuối thập niên 1960 và đầu thập niên 1970, Tiến sĩ Ole Ivar Lovaas (1927-2010), một chuyên gia tâm lý thuộc trường phái Skinner, là người đầu tiên khởi xướng phương pháp phân tích và trị liệu hành vi (ABA) cho trẻ tự kỷ tại Đại Học UCLA (University of California, Los Angeles).

Dựa trên ứng dụng phân tích hành vi của Giáo sư Tâm lý học hành vi Skinner – nhà sáng lập chủ thuyết tâm lý hành vi, Lovaas bắt đầu can thiệp cho các trẻ tự kỷ dạng nặng và đã thành công trong việc ngăn ngừa hành vi tự gây thương tích của trẻ tự kỷ.

Phương Pháp Phân Tích Hành Vi (ABA) bao gồm 2 chủ đích chính:
Dạy kỹ năng (teaching skills): Các chuyên viên phân tích và trị liệu hành vi chú trọng đến những kỹ năng cần đạt được của trẻ tự kỷ bằng cách phân chia hay soạn thảo những kỹ năng đó thành nhiều đoạn nhỏ hay bài học ngắn để giảng dạy trẻ tự kỷ. Ví dụ, để dạy trẻ tự kỷ về nói và ngôn ngữ, các chuyên viên ABA thường tiến hành những bước sau:

Dạy trẻ ngồi yên, mắt nhìn thẳng.

Dạy trẻ biết phân biệt âm giọng, sử dụng từ ngữ để liên tưởng đến vật thể. Dạy trẻ biết dùng hình ảnh đúng với vật thể.

Dạy trẻ biết bắt chước những động tác của người lớn.

Dạy trẻ biết nối kết từ ngữ thành những câu đơn giản như “con muốn ăn cơm”.

Loại bỏ những hành vi không thích hợp (eliminating interfering behaviors): Mục đích của ABA là loại bỏ những hành vi có tác động tiêu cực, ngăn trở sự học tập, gây khó khăn trong giao tiếp xã hội của trẻ tự kỷ ở nhà trường và ở những môi trường sinh hoạt khác, chẳng hạn trẻ tự kỷ chỉ thích, chơi một mình, không chăm chú, không hợp tác, chống đối, lên cơn, trốn chạy, hay những hành động tự kích (self-stimulated) như thích nhìn đèn điện, xoay vần vật thể, nhún mình… (Hoàng Tịnh, 2016, Sách tự kỷ).

Mô hình ABC: Phân tích hành vi ứng dụng

Bước đầu tiên trong Phân tích hành vi ứng dụng là phân tích hành vi. Điều này được thực hiện bằng mô hình ABC:

 A - Tiền đề

Một chỉ thị hoặc yêu cầu cho trẻ thực hiện một hành động.

B - Hành vi

Một hành vi, hoặc phản hồi từ trẻ - thực hiện thành công, không tuân thủ hoặc không có phản hồi.

C - Hậu quả

Một hậu quả, được định nghĩa là phản ứng từ nhà trị liệu, có thể bao gồm từ củng cố tích cực mạnh mẽ (nghĩa là một điều đặc biệt, khen ngợi bằng lời nói)…

 Các kỹ thuật sử dụng trong phân tích hành vi ứng dụng

Phân tích công việc

Phân tích nhiệm vụ là một quá trình trong đó một nhiệm vụ được phân tích thành các phần thành phần của nó để các phần đó có thể được dạy thông qua việc sử dụng chuỗi: chuỗi tiến, chuỗi lùi và trình bày tổng thể nhiệm vụ.

Xâu chuỗi

Kỹ năng cần học được chia thành các đơn vị nhỏ nhất để dễ học. Ví dụ, một đứa trẻ học cách đánh răng một cách độc lập có thể bắt đầu bằng việc học cách tháo nắp kem đánh răng. Khi trẻ đã học được điều này, bước tiếp theo có thể là bóp ống, vân vân.

Nhắc nhở

Cha mẹ hoặc nhà trị liệu cung cấp hỗ trợ để khuyến khích phản ứng mong muốn từ trẻ. Mục đích là để sử dụng lời nhắc xâm nhập ít nhất có thể vẫn sẽ dẫn đến phản ứng mong muốn. Lời nhắc có thể bao gồm:

• Tín hiệu bằng lời tức là. "Lấy nắp kem đánh răng ra, Bobby"

• Các tín hiệu thị giác tức là. chỉ vào kem đánh răng

• Hướng dẫn vật lý tức là. di chuyển bàn tay của trẻ để tháo nắp

• Trình diễn tức là. tháo nắp ra để cho trẻ thấy nó được thực hiện như thế nào.

Mờ dần

Mục tiêu tổng thể là để một đứa trẻ cuối cùng không cần lời nhắc. Đây là lý do tại sao các lời nhắc ít xâm phạm nhất được sử dụng, vì vậy đứa trẻ không trở nên quá phụ thuộc vào chúng khi học một hành vi hoặc kỹ năng mới. Lời nhắc đang dần bị mờ dần khi đó hành vi mới được học. Học cách tháo nắp kem đánh răng có thể bắt đầu bằng việc hướng dẫn vật lý cho bàn tay của trẻ, chỉ vào kem đánh răng, sau đó chỉ là một yêu cầu bằng lời nói.

Định hình

Định hình bao gồm dần dần sửa đổi hành vi hiện có của một đứa trẻ thành hành vi mong muốn. Một ví dụ ở đây là một cậu bé chỉ tham gia với con chó cưng bằng cách đánh nó. Mặc dù tốn thời gian, cha mẹ đã can thiệp mỗi khi anh ta tương tác với con chó, nắm lấy tay anh ta và biến cú đánh thành một động tác vuốt ve. Điều này được kết hợp với củng cố tích cực và thực hiện một hoạt động yêu thích ngay sau đó như một phần thưởng.

Củng cố hành vi

Củng cố cung cấp một phản ứng đối với hành vi của trẻ rất có thể sẽ làm tăng hành vi đó. Đó là sự khác biệt giữa các nhóm vì mức độ gia cố khác nhau tùy thuộc vào phản ứng của trẻ. Nhiệm vụ khó khăn có thể được củng cố mạnh mẽ trong khi nhiệm vụ dễ dàng có thể được củng cố ít nặng nề hơn. Chúng ta phải thay đổi một cách có hệ thống sự củng cố của mình để đứa trẻ cuối cùng sẽ đáp ứng một cách thích hợp theo lịch trình tăng cường tự nhiên (thỉnh thoảng) với các loại cốt thép tự nhiên (xã hội).

Củng cố có thể là tích cực (khen ngợi bằng lời nói hoặc một hoạt động yêu thích) hoặc tiêu cực (một từ 'không' nhấn mạnh). Củng cố tích cực là một sự khích lệ dành cho một đứa trẻ tuân thủ một số yêu cầu thay đổi hành vi. Mục đích là để tăng cơ hội trẻ sẽ phản ứng với hành vi thay đổi. Củng cố tích cực được đưa ra ngay sau khi hành vi mong muốn xảy ra để nó sẽ định hình hành vi trong tương lai của trẻ.

Một số ví dụ về củng cố tích cực bao gồm:

• Các hoạt động trẻ ưa thích.
• Khen ngợi bằng lời. 
• Cho trẻ những đặc quyền (ví dụ: trưởng nhóm trong một ngày hoặc tuần; chứng chỉ; huy hiệu; lựa chọn đi chơi) 

….

Tổng quát hóa

Khi một kỹ năng được học trong một môi trường được kiểm soát (thường là thời gian bảng), kỹ năng đó được dạy trong các cài đặt chung hơn. Có lẽ kỹ năng sẽ được dạy trong môi trường tự nhiên. Nếu học sinh đã thành công trong việc học màu sắc tại bàn, giáo viên có thể đưa học sinh đi khắp nhà hoặc trường học của mình và sau đó dạy lại kỹ năng trong những môi trường tự nhiên hơn này. Các nhà phân tích hành vi đã dành thời gian đáng kể để nghiên cứu các yếu tố dẫn đến khái quát hóa.

Tính ưu việt của phương pháp phân tích hành vi ABA

• Phát triển sự củng cố mạnh mẽ và tự nhiên để việc học có thể dễ dàng chuyển sang thế giới thực. Khi trẻ được thúc đẩy bởi các hoạt động, giao tiếp xã hội và mong muốn học hỏi, người ta không phải dựa vào các chất tăng cường nhân tạo.
• Giúp trẻ em học hỏi không chỉ trong các tình huống 1: 1 mà trong các nhóm nhỏ và lớn.
• Giúp trẻ học trong môi trường tự nhiên với nền tảng vững chắc.
• Tập trung vào toàn bộ trẻ: không chỉ là giao tiếp và học thuật quan trọng mà còn dạy cho trẻ các kỹ năng để chúng có thể phát triển các mối quan hệ có ý nghĩa và lâu dài. Điều này bao gồm phát triển mối quan hệ và kỹ năng chơi.
• Dạy trẻ các kỹ năng để chúng có thể trở nên thực sự độc lập. Học cách theo dõi hành vi của chính họ là điều cần thiết để tối đa hóa chất lượng cuộc sống
• Cung cấp liệu pháp ở dạng tự nhiên để trẻ phát triển ngôn ngữ tự nhiên.

…

Điểm hạn chế của phương pháp phân tích hành vi ABA

Cũng như nhiều phương pháp trị liệu tự kỷ khác, ABA có lắm kẻ khen, người chê. Điều nầy chứng tỏ rằng ABA chưa phải là phương pháp duy nhất, hữu hiệu nhất dành cho trẻ tự kỷ. Có khi sự ứng dụng hay áp đặt quá nhiều giờ ABA sẽ khiến trẻ xuống sức, mệt mỏi, chán chường, trở nên cáu kỉnh, chống đối bất thường với mọi người chung quanh. Một đứa trẻ bị ép buộc, thúc đẩy học tập ngoài khả năng của mình có thể trở nên hung hăng và tìm cách trốn chạy khỏi lớp học là chuyện rất thường tình. Bị động trong những tình huống đó, phụ huynh chỉ còn cách thay đổi giờ giấc, giảm thiểu giờ học hay tìm một phương pháp trị liệu khác thích hợp hơn cho con em mình.

Ngoài phương pháp phân tích hành vi ABA ở trên, còn rất nhiều phương pháp can thiệp khác như:

• Dạy trẻ tự kỷ thể hiện hành vi bằng lời (Verbal Behavior).
• Phương pháp giáo dục/trị liệu tổng hợp (Eclecticism).
• Phương pháp thay đổi hành vi “đặc biệt” (Pivotal Response Training or PRT).
• Carol Gray và phương pháp dạy kỹ năng giao tiếp xã hội (Social Skill Training).
• Floortime - Phương pháp ngồi sàn.
• Phương Pháp Trị Liệu/Giáo Dục Trẻ Tự Kỷ và Trẻ Khuyết Tật Ngôn Ngữ (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children - TEACCH).
• Hệ thống truyền đạt ngôn ngữ (Picture Exchange Communication System - PECS).
• Trị liệu tự kỷ bằng âm nhạc.
• Phương pháp giáo dục/trị liệu tự kỷ RDI (Relationship Developmental Intervention – RDI).
• Son-Rise - Phương pháp trị liệu trẻ tự kỷ ở gia đình.
• Phương pháp trị liệu tự kỷ bằng oxy cao áp (Hyperbaric Oxygen Therapy or HBOT) .

Và còn rất nhiều phương pháp nữa được các nhà tâm lý, giáo dục nghiên cứu tìm hiểu.

Tuy nhiên nhắc lại lời khuyên ở trên là “Không có một phương pháp nào là vạn năng,…”. Một nhà trị liệu khôn ngoan nhất không sử dụng duy nhất 1 phương pháp mà kết hợp nhiều phương pháp trong quá trình trị liệu. Thêm nữa việc phát hiện sớm cũng góp phần không nhỏ đến kết quả trị liệu.         

Thạc Sĩ Tâm Lí Học Nguyễn Viết Thanh

Tài liệu tham khảo

1. http://www.autism-help.org/intervention-applied-behavioral-analysis.htm

2. https://www.autismpartnership.com/applied-behavior-analysis

3. https://www.psychologytoday.com/us/therapy-types/applied-behavior-analysis

THAM VẤN TRỊ LIỆU TÂM LÍ THIÊN ÂN

Địa chỉ: Số 21/3, đường Yersin, tổ 4, Khu phố 1, Phường Phú Cường, 

TP. Thủ Dầu Một, Tỉnh Bình Dương.

Hotline: 034.4004.780 –  0972.120.601

Webisite: www.thamvantrilieutamlythienan.com

Email: Thamvantrilieutamlythienan@gmail.com - Thanhnguyentlh2806@gmail.com